WikipediaESS/WH 3201 op het fabrieksspoor van HEEMAFVelen denken dat de NS 1200-serie de eerste elektrische locomotiefserie is die Nederland heeft voortgebracht. Dat is echter niet het geval. Reeds in 1925, bijna 100 jaar geleden dus, bouwde HEEMAF Hengelo in samenwerking met Werkspoor Amsterdam een serie van zes 1500V DC locs met asindeling 1-Bo+Bo-1 voor de Nederlands Indische Spoorwegmaatschappij ESS (Electrische Staats Spoorwegen). De ESS was een dochteronderneming van de SS (Staats Spoorwegen). De serie werd aangeduid als ESS 3200, met de individuele nummers 3201-3206. De ESS bestelde ook kleine aantallen elocs bij andere fabrikanten. Wellicht was het de bedoeling de verschillende producten te vergelijken.
holechistorie.nlElektrische componenten werden geleverd door het Amerikaanse Baldwin, terwijl de motoren werden geproduceerd door HEEMAF naar een ontwerp van Westinghouse. Frame en opbouw van de locomotief kwamen voor rekening van Werkspoor. De machines leverden 1200pk (volgens sommige bronnen 1050pk) en bereikten een maximum snelheid van 75km/u. Hoewel 1500V DC in de beginjaren van de 20
e eeuw vrij gangbaar was, waren zowel Baldwin als Westinghouse destijds bekend om hun AC-locomotieven, dus de keuze voor juist die partners lag wat minder voor de hand.
Speciaal voor het testen van deze locomotieven en ander spoormaterieel werd
een spoortraject aangelegd van het HEEMAF-terrein, waarvan de contouren nog wel een beetje
in het hedendaagse landschap terug te vinden zijn.
Fotoarchief Museum Hengelo via indischebuurten.nlKadastrale kaart van HEEMAF
mijnstadmijndorp.nlDe HEEMAF-spoorlijn zoals die er vanaf de aanleg in 1919 tot ca. 1944 bij lag. Let op de bunker naast de overweg.De lijn liep van de fabriek richting het westnoordwesten. Daar lag ook de elektriciteitscentrale van Hengelo die we op de achtergrond in bovenstaande foto kunnen zien. Het landelijk karater van het gebied laat onderstaande foto uit 1938 goed zien. Links in de achtergrond zien we de markante toren van de Lambertuskerk. De gereformeerde kerk rechts op de foto werd in de jaren '80 gesloopt. De montagehal van HEEMAF is midden op de foto vrij prominent aanwezig.
Fotoarchief Museum Hengelo via indischebuurten.nlBovenleiding en smalspoorrail werden in de oorlog door de bezetter verwijderd en zijn na de oorlog niet meer hersteld. De normaalspoorrails lag er nog wel. Die werd gebruikt tot zeker begin jaren '70. Uit eigen waarneming weet ik dat er nog rails lag over de Bankastraat eind jaren '80. Rond 1990 is ook dat laatste stukje herinnering opgebroken.
In eerste instantie werden twee locomotieven opgeleverd, de 3201 en 3202.
holechistorie.nlLoc 3201 wordt gedemonteerd ten behoeve van verscheping naar Java in de montagehal van HEEMAF, 10 januari 1925
holechistorie.nlTreinwagon met daarop de deels gedemonteerde 3201 te Hengelo. De genoemde datum van 9 april 1925 komt me als onjuist voor.Op 6 april 1925 werd locomotief 3201 voor het eerst ingezet op de op diezelfde dag in gebruik genomen lijn van Tanjung Priok naar Meester Cornelis. Al snel werden de beide locs door de inlanders "Si Bon-Bon" (de bonbon) genoemd, vanwege de vorm en bruine kleur.
holechistorie.nlNachtopname van loc 3201, 23 april 1925Kennelijk bevielen beide locomotieven goed. In 1927 werd dan ook een tweede serie van vier exemplaren besteld, genummerd 3203-3206, en in 1928 afgeleverd. Uiterlijk onderscheiden deze machines zich van de eerste twee ondermeer door een grotere dakopbouw, waarschijnlijk bedoeld om de ventilatie te verbeteren.
holechistorie.nlProefrit van de eerste locomotief van de tweede batch, loc 3203, bij de elektriciteitscentrale van Hengelo
holechistorie.nlStaatsieprotret van dezelfde loc in 1927Bovenstaande foto is met vrij grote zekerheid in Indië gemaakt. Dat kan qua tijdslijn echter niet kloppen met de proefritfoto, die beslist in Hengelo gemaakt is en volgens bijschrift in 1928. De staatsiefoto komt daarom vermoedelijk uit een later jaartal.
Fotoarchief Museum Hengelo via indischebuurten.nlUitrol van een feestelijk uitgedoste 3200 op het fabrieksterrein van HEEMAF. Op de achtergrond links Sientje, de zelfgebouwde fabrieksloc van HEEMAF.
Fotoarchief Museum Hengelo via indischebuurten.nlBlik in de montagehal van HEEMAF.Uit bovenstaande foto meen ik op te maken dat de feestelijk uitgedoste machine NIET de 3206 is, maar een ander exemplaar uit de reeks 3203-3206. Als ik deze foto vergelijk met de tweede uit dit schrijfsel, die waarschijnlijk rond dezelfde tijd gemaakt is, dan meen ik dat de locomotief die hier geassembleerd wordt de 3206 is.
Tijdens de beproeving van de feestelijk uitgedoste loc kreeg Hengelo hoog bezoek.
Vlissingse Courant 24-02-1928, via holechistorie.nl
Stichting Old Hengelo via holechistorie.nlMinister Koningsberger bezoekt HEEMAF Hengelo om de nieuwe elektrische treinen voor Nederlands Indië te aanschouwen.Al een paar dagen na het bezoek, op 29 februari 1928, werd loc 3206 uit elkaar genomen om te worden verscheept naar Indië.
holechistorie.nl
holechistorie.nlIn de film hieronder zijn vertegenwoordigers van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs bij de HEEMAF-fabriek op bezoek om een proefrit mee te maken van de eerste locomotief, 3201. Als datum wordt 9 november 1924 genoemd. Ook het latere bezoek van
Minister van Koloniën Koningsberger komt aan bod als de laatste locomotief naar buiten wordt gerold, de 3206. Tot slot wordt de verscheping van één van de locomotieven uit de tweede batch getoond, in 1928.
Toen in 1930 de elektrificatie van het spoorwegnet werd uitgebreid naar Depok en Buitenzorg, werd de serie 3200 ook naar die bestemmingen ingezet.
Tropenmuseum via holechistorie.nlEen locomotief serie ESS 3200 tussen Batavia en Buitenzorg in 1931Ten tijde van de Japanse bezetting werden de locomotieven vernummerd in 201-206. Over de inzet van de locserie gedurende deze periode is weinig bekend.
Na de oorlog en de Indonesische onafhankelijkheid behielden de locomotieven het nieuwe nummer, maar werd de aanduiding ESS weggelaten.
internationalsteam.co.uk, via BNLSLoc 3205 in de buurt van Jakarta, rond 1970Op 20 september 1968 sloeg het noodlot toe voor loc 201. Om 9.30 uur kwam de loc met aan de haak passagierstrein KA406 uit Jakarta station Depok binnen. De beveiliging werd geregeld door middel van telefoonverbindingen. Station Depok nam dus contact op met het volgende station, in dit geval Citayam, om te vragen of trein KA406 ontvangen kon worden. Dat was niet het geval. De trein moest wachten, omdat daar juist loc BB201 11 met trein KA309 uit Bojong Gede aankwam die over het enkelspoorstraject zou worden doorgestuurd naar Depok. Om 10.26 uur zag men op station Depok op een seintableau dat het traject naar Citayam op veilig stond. Zonder verder telefonisch overleg werd trein KA406 op weg gestuurd. Tegelijkertijd vertrok echter ook trein KA309 uit Citayam richting Depok. Niet helemaal duidelijk is of men vanaf station Citayam naar Depok gebeld heeft om te melden dat trein KA309 onderweg was. De verklaringen van de verschillende beambten spreken elkaar tegen. De beide treinen botsten met elkaar ter hoogte van Ratujaya. Beide locs raakten zwaar beschadigd en drie passagiersrijtuigen werden volledig vernield. Bij de ramp kwamen 46 mensen om het leven en raakten er 63 zwaar- en 52 lichtgewond.
roda-sayap.comOnduidelijke laatste foto van de onfortuinlijke (3)201De locomotieven werden tot 1976 ingezet in de reguliere passagiersdienst. Daarna werden ze gesloopt.
Echter...Om onduidelijke redenen is loc 202 achtergebleven bij de werkplaats Manggarai in Zuid-Jakarta. Daar werd hij jaren later opgemerkt door de Indonesian Railway Preservation Society, Friends of CC200.
holechistorie.nlNa jaren van verwaarlozing werd de loc in 2007 weer toonbaar, getooid in de kleuren zoals hij was aangetroffen.
WikipediaStatische loc 3202 met (reproductie?) nummerplaten van de 3201 te Tanjung Priok, mei 2009In 2009 werd ESS 3202 voor het eerst tentoongesteld tijdens de inhuldiging van het nieuwe station Tanjung Priok door president Yudhoyono op 28 april.
In september van dat jaar werd de loc versleept naar Balai Yasa Manggarai, waar de loc jarenlang gestaan had en nu rijvaardig gemaakt werd. De resultaten daarvan werden in 2013 getest op het station van Depok. Motoren, veel installaties en stroomafnemers werden uit een Rheostatic KRL-treinstel overgezet.
Rezza Habibie via dhr. Platjouw/holechistorie.nl
WikipediaEen groot deel van de huidige uitrusting van ESS 3202 is afkomstig van Rheostatic, leverancier van treinmaterieel aan IndonesiëDe loc werd hardblauw gespoten, de oorspronkelijke kleur die men uit een HEEMAF-folder meende af te leiden.
Dat is echter niet correct, want de locomotieven hadden bij aflevering juist een bescheiden bruine kleur. Dat de locomotief in de HEEMAF-folder blauw was schijnt gekomen te zijn doordat de bruine mengkleur op dat moment niet af te drukken was.
Locomotief ESS 3202 in haar opvallende jasje rijdt nog zelden, vanwege problemen met de oude overbrenging die door nieuwe regelgeving met betrekking tot cultureel erfgoed niet mag worden vervangen. De loc staat momenteel in de werkplaats Manggarai Yasa Hall.
WikipediaESS 3202 op station Jakarta Kota, onderweg naar Tanjung Priok Station, 17 augustus 2022Tot slot nog een
recent filmpje van een rijdende "3201"/(3)202, nog steeds liefkozend "Bonbon" genoemd.
In Indonesië is de loc zelfs zo populair, dat er een
digitale 3D-versie van bestaat voor Train Simulator, in verschillende uitvoeringen (tot NS-geel aan toe) en zelfs
een wel aardig slapstick-achtig filmpje dat een Indonesiër met veel hulp van een vertaalprogramma in elkaar gedraaid heeft.
De loc is zelfs te zien op
Google Maps (bekijk de foto's links).
Deels off-topic (de locserie 3200 komt er wel degelijk in voor) kwam ik op mijn zoektocht ook nog
dit filmpje tegen. Mijn Indonesisch is niet erg goed, maar de beelden vond ik al waardevol genoeg om die met jullie te delen. De treinstellen die je ziet zijn in ieder geval voor een deel ook van HEEMAF/Werkspoor afkomstig.